جامعه شناسی دین

به طور کلی، تاریخ حاکی از سیر و حرکت تمدّن انسانی از شرق به غرب است. دین و به همراه آن فلسفه از بارزترین و مهمترین بخشهای این فرهنگ و تمدن است. حکمت شرقی از مصر و کلده و هند بر سرزمین فیثاغورس و افلاطون تابیده است و فتح آسیای غربی اگرچه به دست اسکندر انجام یافت، امّا به حرکت مبلّغان بودایی به شام و فلسطین در قرون ماقبل عصر  مسیحی منجر شد و تا ترکیه امروزی نیز پیش رفته بودند.(1) «حتی مورّخ شکاک هم فروتنانه در برابر دین تعظیم می کند، زیرا می بیند که دین در هر سرزمینی و هر عصری در کار است و ظاهراً از آن گزیری نیست».(2) فی الجمله گواهی مورّخان از آن روست که جوامع خود را هرگز بی نیاز از دین نیافته اند و در یک تحلیل کارکردی بسیار ساده، همیشه در تاریخ، جوامع، دینی می زیسته اند و اجتماعات بسیار نادری را می توان در حالتهای بسیار استثنایی و در آن سوتر از سواحل تاریخ یافت و مستثنا کرد. سیر حرکت دین و تمدن از شرق به سوی غرب بوده است و به تعبیری، همه ادیان معتبر و جهانی، شرقی بوده اند. امّا شگفتا که فلسفه دین و الهیات (theology) از غرب به شرق آمده است(3) و غیر از برهه ای خاصِ تاریخی، بستر رشد و تحوّل آن غرب بوده است. گویا شرقیان بیشتر دوست می داشته اند که متدیّن باشند و غربیان هماره در اندیشه بوده اند و در این عناصر به عاریت گرفته رأی می زدند، چنانکه شرقیان در کار خود با علم و تکنولوژی، همان ماجرا مکرّر می کنند. دین بارزترین جنبه فرهنگ بشری است و همیشه توجه متفکران را در کنار دیگر نهادهای اجتماعی چون حکومت، تعلیم و تربیت، اقتصاد و خانواده به خود جلب کرده است و حتی در برهه هایی از تاریخ، متفکرانی که بر دین می شوریده اند، در واقع، از الهیات و معارفی که انسان در بند را به تحمل و ماندن دعوت می کرده و رستگاری او را در همان غل و زنجیر صورتگری می کرده است سر برتافته اند و آن را «افیون جامعه» نام دادند ولی ما خود دیدیم که در همین شرق که مهد دین است، بر عقاید ناصواب شوریدند و این کار به مدد بازگشت به دین حقیقی (یا اسلام ناب) امکان یافت. پس آن روز نیز در اروپا، دین ستیزی تنها راه نبود، بلکه شاید سهل ترین و سریعترین راه می نُمود...